ایران با ۵۴۴۰ کیلومتر مرز زمینی، بیست و هفتمین کشور جهان از نظر طول مرزهای زمینی است. این ۵۵۰۰ کیلومتر سهم مشترکی است با هفت کشور دیگر. ارمنستان که مرز ۳۵ کیلومتری آن حتی کوتاه‌تر از فاصله تهران ـ کرج است، آذربایجان که با احتساب نخجوان، مرزی به طول ۴۳۲ کیلومتر دارد و ترکیه که مرزش ۴۹۹ کیلومتری است. اینها مرزهای شمال غرب ایران است که در استان‌های آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل واقع شده‌اند.
در شرق اما مرزها کمی طولانی‌تر است، از مرز شمالی ۹۹۲ کیلومتری با ترکمنستان تا مرز ۹۳۶ کیلومتری افغانستان و مرز ۹۰۹ کیلومتری پاکستان. اما رکورددار مرزهای ایران، همسایه غربی است، یعنی عراق که ۱۴۵۸ کیلومتر با ایران مرز دارد و شاید همین مرز طولانی عامل مجادله دیر و دراز دو همسایه بر سر مرزهای زمینی ایران شده است.
● دروازه‌های مرزی ایران
ارمنستان:
در مرز ایران و ارمنستان تنها یکی از مرزهای زمینی ایران وجود دارد: نوردوز. این روستا که در مجاورت رودخانه ارس واقع شده است از توابع استان آذربایجان شرقی و شهرستان جلفا به شمار می‌رود. پل نوردوز، شاهراه صادرات به ارمنستان و نقــطه تردد سالانه دو میلیون مسافر است.
آذربایجان:
برخلاف ارمنستان، مرز ایران و آذربایجان، چند دروازه مرزی دارد. معروف‌ترین این دروازه‌های مرزی آستاراست. آستارا که به نوعی یکی از قدیمی‌ترین گمرک‌های تاریخ‌دار ایران نیز به شمار می‌رود، شهری است در شمالی‌ترین نقطه استان گیلان که در آن سوی مرز بدیلی همنام خود دارد. آستارای ایران، البته بندر هم هست و برنامه‌هایی برای احیای نقش بندری آن به منظور ایفای نقش در دریای خزر نیز وجود دارد.
بیله‌سوار : دیگر دروازه مرزی ایران و آذربایجان است که در شمال شرق استان اردبیل واقع شده است. بیله‌سوار در نوع خود یکی از دروازه‌های ورودی شهروندان آذربایجانی به ایران به شمار می‌رود. روزانه حدود سه هزار نفر (یک میلیون نفر در سال) از اتباع آذربایجان از طریق بیله‌سوار وارد ایران می‌شوند. گمرک بیله‌سوار از بدو تاسیس اتحاد جماهیر شوروی اهمیت خود را از دست داده و به تعطیلی کشانده شده بود، چرا که مبادلات با شوروی از طریق جلفا صورت می‌گرفت؛ اما با استقلال آذربایجان، نیاز به وجود این گمرک زنده شد و به احیای آن انجامید.
جلفا: سومین گذر گاه از مرزهای زمینی ایران با جمهوری آذربایجان است، البته با کمی تفاوت.
جلفا، در حقیقت دروازه‌ای است که رو به نخجوان، جمهوری خودمختار جدامانده از آذربایجان گشوده می‌شود. شهر جلفا در بخش غربی شهرستان جلفا این نقش را ایفا می‌کند. نوردوز هم که یگانه دروازه مرزی ایران ـ ارمنستان است، در شرق شهرستان جلفا در استان آذربایجان شرقی واقع است. شاید از این جهت بتوان جلفا را تنها شهرستان ایران دانست که با دو کشور هم‌مرز است و برای هر دو نیز گمرکی مجزا دارد. جلفا، همنامی هم در آن سوی مرز دارد: جلفا یکی از مناطق نخجوان نیز به شمار می‌رود.
پلدشت: دیگر دروازه مرزی ایران و جمهوری خودمختار نخجوان، شهر پلدشت، از توابع استان آذربایجان غربی است. گمرک پلدشت البته به بزرگی دیگر گمرک‌های مرز ایران وآذربایجان نیست. در پنج‌ماهه نخست سال ۹۱ در حدود ۷۰ هزارنفر از گمرک پلدشت تردد کرده‌اند.
ترکیه:
اگر بنا باشد از دروازه‌های مرزی ایران ـ ترکیه بنویسیم، بازرگان در صدر این فهرست قرار خواهد داشت. بازرگان، در شمال آذربایجان غربی، از توابع شهرستان ماکو به شمار می‌رود. بازرگان از روستایی ۴۰ خانواری در ابتدای قرن خورشیدی، اینک به گمرکی تبدیل شده که در سال ۹۰، یک میلیون و پانصد و بیست هزار نفر از طریق آن تردد کرده‌اند و اینک یکی از پرترددترین دروازه‌های مرزی ایران به حساب می‌آید.
گرچه شهر سرو، به عنوان دیگر گذرگاه مرزی ایران ـ ترکیه در سال ۱۳۷۹ و با ادغام چهار روستا (از جمله روستای سرو) تاسیس شد، اما سابقه گمرک آن به عصر قاجار می‌رسد. گمرک سرو در دوران قاجار به حاکمان منطقه اجاره داده می‌شده است. شهر سرو یکی از شهرهای شهرستان ارومیه به شمار می‌رود و در غرب استان آذربایجان غربی، در محلی نزدیک به نقطه تلاقی مرز عراق، ایران و ترکیه واقع شده است. در ده ماهه میانی سال گذشته، ۳۶۸هزار نفر از این گمرک تردد کرده‌اند.
رازی: یکی از دروازه‌های زمینی متفاوت ایران است. این گمرک به دلیل خروج خط آهن از آن اهمیت یافته و سپس با افتتاح مرز مسافری نیز بر اهمیت آن افزوده شده و اینک به یکی از گذرگاههای مهم مسافرین زمینی ترکیه مبدل شده است است. رازی از توابع شهرستان خوی، موقعیتی شمالی‌تر از مرز سرو و جنوبی‌تر از مرز بازرگان دارد. مرز رازی از جهتی نزدیک‌ترین مسیر زمینی به ترکیه به شمار می‌رود.
آیا پارکینگ مرز رازی امنیت دارد؟
عراق:
کشوری که طولانی‌ترین مرز و در عین حال بیشترین مجادلات مرزی را با ایران داشته، یکی از کشورهایی است که ایران دروازه‌های مرزی فراوانی در مرز آن دارد. گشایش دروازه‌های مرزی جدید پس از سقوط صدام حسین در سال ۱۳۸۲ سرعت بیشتری گرفت.
مرز سنتی ایران و عراق که در زمان دیکتاتور مخلوع عراق نیز مورد استفاده قرار می‌گــــرفت (البته به منظور تردد زائر و با حجمی بسیار محدود) مرز خسروی واقع در شهرستان قصر شیرین، یکی از شهرستان‌های استان کرمانشاه بود.
البته در قصر شیرین، دروازه مرزی دیگری هم وجود دارد، پرویزخان که استفاده از آن صــرفا بهمنظور تردد مسافرانی صورت می‌گیرد که قصد سفر به اقلیم کردستان عراق را دارند.
مرز تمرچین: از توابع شهرستان پیرانشهر، یکی از شهرستان‌های آذربایجان غربی از جمله دیگر دروازه‌های مرزی ایران و عراق به شمار می‌رود. سال گذشته حدود یک میلیون مسافر از طریق این دروازه مرزی تردد کرده‌اند.
مرز مهران: که در استان ایلام قرار دارد و به سبب نزدیکی به شهرهای مذهبی عراق و امنیت مسیر منتهی به اماکن مذهبی در کشور عراق، یکی از مهم‌ترین مرزهای زمینی ایران برای تردد مسافرانی است که قصد زیارت عتبات عالیات را دارند. درسال ۹۱، چیزی در حدود یک میلیون و ۶۵۰ هزار مسافر از مسیر مهران تردد کرده‌اند که از این تعداد، ۴۰۴هزار نفر آنان اتباع دیگر کشورها، از جمله افغانستان، هندوستان و پاکستان بوده‌اند.
باشماق: مرزی است که مابین کردستان ایران و سلیمانیه عراق واقع شده است. در ۱۵ کیلومتری مریوان و از مناطق این شهرستان به شمار می‌رود. و از جمله مرزهایی است که مدت‌ها پیش از رسمیت یافتن به عنوان یک مرز غیر رسمی به فعالیت می‌پرداخته و منطقه‌ای مهم برای جابه‌جایی کالا بوده است. اینک باشماق علاوه بر اهمیت اقتصادی، اهمیت گردشگری یافته و به یکی از مرزهای پرتردد تبدیل شده است.
مرز شلمچه: شاید نام‌آشناترین مرز ایران و عراق باشد. شلمچه یکی از روستاهای شهرستان خرمشهر در جنوب غربی ایران است که البته همنامی نیز در آن سوی مرزها دارد. شلمچه در زمان جنگ از مناطقی بود که حملات عراق به خاک ایران از طریق آن صورت می‌گرفت، اما در سال‌های اخیر تبدیل به یکی از دروازه‌های مرزی ایران شده است و حجم قابل توجهی از زائران عتبات از آن تردد می‌کنند.
مرز چزابه :چذابه در ۱۷ کیلومتری شمال غربی بستان در استان خوزستان قرار دارد.
پاکستان:
میرجاوه اصلی‌ترین دروازه ایران در مرز پاکستان است. این شهر کوچک ۱۳ هزار نفری در ۷۵ کیلومتری جنوب شرقی زاهدان و در میانه محدوده مرزی استان سیستان و بلوچستان واقع شده است. آخرین آمار رسمی تردد مسافر به اواسط سال ۹۰ باز می‌گردد که حاکی از ورود روزانه حدود ۱۲۰۰ نفر مسافر از طریق این مرز به ایران بوده است. در آن زمان پیش‌بینی رشد این میزان نیز وجود داشت.
مرز کوهک : یکی دیگر از مرزهای زمینی ایران ، مرز کوهک، از توابع شهرستان سراوان در استان سیستان و بلوچستان است. این دروازه مرزی به منظور ترانزیت کالا و بهبود وضعیت معیشتی مردم منطقه تاسیس شده است. به طور کلی دروازه‌های مرزی استان سیستان و بلوچستان دروازه‌های تازه تاسیس و رو به رو شدند که هنوز برای ارتقای جایگاه اقتصادی آنان ظرفیت‌های فراوانی وجود دارد.
افغانستان:
گذرگاه مرزی میلک که از روستاهای شهرستان هیرمند، از توابع استان سیستان و بلوچستان بوده و در ۴۵ کیلومتری زابل واقع شده است، یکی از مرزهای زمینی ایران و افغانستان به حساب می‌آید. میلک در مجاورت ولایت نیمروز افغانستان واقع شده و در سال ۹۱ مسیر تردد چیزی در حدود ۱۵هزار مسافر بوده است.
اما بین مرزهای زمینی ایران مهم‌ترین کریدور مرزی با افغانستان را باید مرز دوغارون دانست. دوغارون از توابع تایباد در استان خراسان رضوی است. فاصله آن با تایباد ۱۵ کیلومتر و با هرات ۱۳۵ کیلومتر است. تنها در هشت ماهه نخست سال گذشته ۶۲ میلیون تن کالا از این مرز صادر شده است. دوغارون در دولت دهم به منطقه ویژه اقتصادی ارتقا پیدا کرد. این گذرگاه در جاده ابریشم جدید نیز قرار دارد.
ترکمنستان:
مرز های سرخس، باجگیران و لطف‌آباد، از دروازه‌های مرز ترکمنستان به شمار می‌روند.مرز سرخس، با فروپاشی شوروی و احداث پل رودخانه تجن ایجاد شد. در شمال شرقی ایران واقع است و بخشی از اهمیت آن هم به نزدیکی‌اش به افغانستان بازمی‌گردد. این گذرگاه در ابتدا نقش مرز ریلی را ایفا می‌کرد و بعدها به عنوان مرزی برای تردد کامیون‌ها نیز در نظر گرفته شد. سرخس ۱۸۶ کیلومتر با مشهد فاصله دارد.
مرز باجگیران: دیگر مرز ایران و ترکمنستان، از توابع شهرستان قوچان در خراسان رضوی است. نام این مرز ارتباط مستقیمی با نقش مرزی آن دارد. تفنگچی‌های اداره گمرک ایران که توسط بلژیکی‌ها برای اخذ سهم دولت از صادرات گمارده شده بودند، در این منطقه مستقر می‌شدند. نتیجه آن‌که نام این مرز، باجگیران شد. با انقلاب اکتبر این مرز، همچون دیگر مرزهای شوروی بسته می‌شود و فروپاشی غول شرق، رونقی مجدد به آن می‌بخشد. باجگیران شهریکم جمعیت است، شاید بتوان آن را از کم‌جمعیت‌ترین شهرهای ایران خواند.
مرز لطف‌آباد: یکی دیگر از مرزهای زمینی ایران واقع در شهرستان درگز نیز از توابع خراسان رضوی است. لطف‌آباد به عشق‌‌آباد نزدیک‌تر است تا مشهد؛ ۹۰ کیلومتر تا اولی و ۲۹۵ کیلومتر تا دومی. این مرز هم سابقه‌ای تاریخی دارد که البته با تاسیس شوروی سرنوشتی مشابه دیگر دروازه‌ها می‌یابد و فعالیت آن در دهه ۷۰ شمسی از سر گرفته می‌شود
مرز اینچه بورون در استان گلستان با ترکمنستان از قلم افتاده است